Tegoroczna, siedemnasta już edycja Jugendbegegnung odbyła się w dniach 24-30 stycznia 2013 roku w Bonn, Berlinie oraz Kijowie. Tematem tegorocznego seminarium były miejsca zbrodni nazistowskich w Europie Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem okupacji na ziemiach ukraińskich. W programie wzięło udział 78 osób w wieku od 15 do 24 lat, przede wszystkim z Niemiec, ale także z Polski, Ukrainy, Białorusi, Rosji, Czech, Austrii, Francji i Stanów Zjednoczonych. Polskę reprezentowało sześć osób
Jugendbegegnung 2013
Niemiecki Bundestag corocznie organizuje spotkanie młodzieży zaangażowanej w działania na rzecz szerzenia pamięci o ofiarach totalitaryzmów oraz propagowania postaw antyrasistowskich. Inicjatywa ta została zapoczątkowana w 1997 roku przez Ritę Süssmuth, ówczesną przewodniczącą Bundestagu i odbywa się w ramach obchodów Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu, który przypada corocznie na 27 stycznia (dzień wyzwolenia byłego obozu Auschwitz-Birkenau).
Tegoroczna, siedemnasta już edycja Jugendbegegnung odbyła się w dniach 24-30 stycznia 2013 roku w Bonn, Berlinie oraz Kijowie. Tematem tegorocznego seminarium były miejsca zbrodni nazistowskich w Europie Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem okupacji na ziemiach ukraińskich. W programie wzięło udział 78 osób w wieku od 15 do 24 lat,
przede wszystkim z Niemiec, ale także z Polski, Ukrainy, Białorusi, Rosji, Czech, Austrii, Francji i Stanów Zjednoczonych. Polskę reprezentowało sześć osób: Angelika Stellmach i Jakub Mochol (studenci II roku Wydziału Lekarskiego UAM w Poznaniu), Maria Knapik-Wciślak (absolwentka filologii germańskiej UJ w Krakowie), Tomasz Kobylański (absolwent ukrainoznawstwa i student Wiedzy o Holokauście i totalitaryzmach na UJ w Krakowie), Joanna Kamińska (studentka I roku etnolingwistyki UAM w Poznaniu) i Monika Kaczmarek (studentka ekonomii UWM w Olsztynie).
Wszystkie te osoby czynnie włączają się w działalność na rzecz szerzenia pamięci o tragicznej historii II wojny światowej w wielu ośrodkach w Polsce, m.in. w Międzynarodowym Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu, Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie oraz Fundacji „Krzyżowa" dla Porozumienia Europejskiego w Krzyżowej.
24 stycznia 2013 r.
Jako miejsce rozpoczęcia programu organizatorzy wybrali Bonn. Jest to miasto o szczególnym znaczeniu, które po drugiej wojnie światowej, aż do upadku muru berlińskiego i ponownego zjednoczenia Niemiec, pełniło funkcję stolicy Republiki Federalnej.
Po przyjeździe na miejsce wszystkich uczestników programu odbył się wykład wstępny referenta działu projektów młodzieżowych w niemieckim Bundestagu dr. Jochena Guckesa, który przedstawiał sytuację ziem ukraińskich podczas II wojny światowej. Następnie wykład pt. „Polityka pamięci w Ukrainie" wygłosił prof. Frank Golczewski z Uniwersytetu w Hamburgu, który poruszył w nim niezwykle istotne tematy dotyczące
m.in. Wielkiego Głodu (ukr. Hołodomor) oraz tragedii w Babim Jarze w kontekście upamiętniania tych wydarzeń w Ukrainie współcześnie. Profesor Golczewski przywołał także szerzej nieznane młodzieży niemieckiej kwestie dotyczące kultu Bandery i sytuacji politycznej w Ukrainie.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
25 stycznia 2013 r.
Następnego dnia uczestnicy programu wylecieli z lotniska Kolonia/Bonn do Kijowa, choć niewiele brakowało, by ze względu na strajk obsługi lotniska i opóźniającą się przez to odprawę, grupa pozostała w Niemczech. Ostatecznie, późnym wieczorem, młodzież dotarła do Kijowa. W porcie lotniczym Kijów-Żuliany na grupę czekał niestrudzenie dr Anatoly Podolsky z Ukraińskiego Centrum Badań Holokaustu w Kijowie, który jeszcze tego samego dnia przeprowadził wykład przedstawiający działalność Centrum. Jak sam mówił jeszcze nigdy nie prowadził wykładu po godzinie 23, jednak pomimo późnej pory oraz zmęczenia uczestników przeciągającą się podróżą, dynamiczny sposób prezentacji i niezwykle życzliwe uosobienie
dr Podolskiego, sprawiło, iż jego wykład został wysłuchany z olbrzymim zainteresowaniem.
26 stycznia 2013 r.
Drugiego dnia pobytu w Kijowie, uczestnicy programu mieli możliwość zwiedzić Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941-1945 oraz Memoriał Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu w Ukrainie. Wizyty w obu miejscach były okazją do dyskusji na temat różnych form upamiętniania historii.
Pierwsze z nich, Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, otwarte zostało 17 października 1974 roku, w rocznicę 30-lecia „wyzwolenia Ukrainy od nazistowskich najeźdźców", jednak w obecnej formie istnieje od 9 maja 1981 roku. Wówczas, w bezpośrednim sąsiedztwie znajdującej się na liście światowego dziedzictwa UNESCO – Ławry Pieczerskiej – świętego miejsca prawosławia, utworzono nowy kompleks muzealny poświęcony Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Zajmuje on ponad 10 hektarów, a króluje nad nim wysoka na 102 metry i ważąca 500 ton monumentalna postać „Matki-Ojczyzny", widocznej również z wielu miejsc Kijowa. Sama ekspozycja muzeum liczy niemalże 400 tysięcy eksponatów, na co zwróciła uwagę uczestniczka z Białorusi Tonya Chumakova: „W Mińsku również istnieje Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, jednak zbiór, który znajduje się w kijowskim muzeum, jest faktycznie bardzo imponujący". Niemniej jednak dla znacznej większości uczestników spoza Ukrainy i innych krajów byłego ZSRR, bardzo kontrowersyjny okazał się być nie tylko sam termin „Wielka Wojna Ojczyźniana", ale i sama wystawa.
Jeden z uczestników programu, Max Lazar ze Stanów Zjednoczonych, powiedział że najbardziej w Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej uderzył go jawnie ideologiczny wydźwięk ekspozycji. „Niemal całkowicie skupia się ono na ukazaniu siły militarnej i odwagi tych, którzy walczyli ku chwale radzieckiej Ojczyzny" – powiedział Max. Pozostała część osób również podkreślała, że muzeum ukazuje w zbyt dużym stopniu kwestie militarne
i idealizuje armię radziecką, przy czym nie zwraca istotnie dużej uwagi na ofiary wojny i warunki życia społeczności cywilnej podczas okupacji. Ukraińska uczestniczka Kseniia Utievska także podkreślała fakt, że wiele kwestii jest niedostatecznie uwzględnionych w ekspozycji muzeum, jednak nie jest niczym złym, że poświęca się tak wiele miejsca osobom, które walczyły z okupantami: „Właśnie tym ludziom, zwykłym żołnierzom, którzy byli w praktycznie każdej rodzinie, powinniśmy być wdzięczni i ta wdzięczność powinna być ważną częścią składową wspólnej pamięci w Ukrainie.
Ale w żadnym wypadku to nie usprawiedliwia stalinowskich zbrodni podczas i przed II wojną światową" – podkreśliła Kseniia.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
Drugim obiektem, odwiedzonym tego dnia przez uczestników Jugendbegegnung był Memoriał Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu, który upamiętnia ofiary Hołodomoru, określanego często mianem „ukraińskiego Holokaustu". Tragedia ta została wywołana na skutek polityki władz sowieckich, która przewidywała przymusową kolektywizację rolnictwa, co przyczyniło się do klęski głodu na ziemiach Ukrainy Środkowo-Wschodniej i do utraty życia przez kilka milionów ludzi. 22 listopada 2008 roku, w Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu w Ukrainie, odbyło się uroczyste otwarcie Memoriału. Obiekt ten, zbudowany w formie 32-metrowej Świecy Pamięci, jest pełen symbolicznych elementów. Niemniej jednak każdorazowo największe wrażenie, przynajmniej na mnie, wywiera brązowa rzeźba kilkuletniej, wygłodzonej dziewczynki, która trzyma w rękach pięć kłosów zboża. Nawiązuje ona do tzw. „Dekretu o pięciu kłosach", wedle którego za zerwanie takiej ich liczby groziło 10 lat łagru lub kara śmierci.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
Wcześniej już cytowany Max Lazar odebrał to miejsce jako „narodowe sanktuarium" i jak sam przyznaje, do tej pory zbyt wiele nie wiedział o Wielkim Głodzie na Ukrainie, dlatego wizyta ta uświadomiła mu, że poza wydarzeniami związanymi z okupacją niemiecką podczas II wojny światowej, w historię Ukrainy wpisują się także ludobójstwa wyrządzone przez reżim sowiecki. Symbolicznym momentem wizyty było uczczenie Ofiar Wielkiego Głodu w tradycyjny prawosławny sposób, tzn. poprzez zapalenie świeczek.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
27 stycznia 2013 r.
Kolejny dzień wizyty w Kijowie to szczególna data, ponieważ 27 stycznia obchodzony jest jako Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Po porannym wykładzie Mikhailo Tyaglyy z kijowskiego Centrum Badań Holokaustu na temat cech szczególnych Zagłady na ziemiach ukraińskich, grupa odbyła wizytę w Babim Jarze - wąwozie położonym w granicach administracyjnych dzisiejszego Kijowa, na terenie którego naziści dokonywali masowej eksterminacji miejscowej ludności, w tym m.in. Żydów, Romów, Ukraińców, Polaków, jeńców sowieckich, członków ukraińskiego podziemia i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Różne dane szacunkowe mówią o łącznej liczbie pomiędzy 70 a 200 tysięcy osób zamordowanych, jednak udokumentowany jest fakt, iż tylko w przeciągu dwóch dni: 29 i 30 września 1941 roku, po wkroczeniu armii niemieckiej do Kijowa, w Babim Jarze rozstrzelano niemalże 34 tysiące Żydów. Dzisiaj w tym miejscu znajdują się park, przystanek metra i budynki mieszkalne, a pamięć o ofiarach została zredukowana do 5 pomników, które nie oddają należytej czci zamordowanym. Młodzież,
w tym szczególnym dniu jakim jest Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu, minutą ciszy uczciła Ofiary Babiego Jaru.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
Zwieńczeniem dnia było spotkanie z ukraińskimi studentami w Instytucie Goethego w Kijowie. Było to dobrą okazją do podzielenia się swoimi dotychczasowymi wrażeniami uczestników projektu z ich kolegami z Ukrainy. Wiele miejsca zajęła dyskusja na temat Babiego Jaru i kultywowania pamięci o nim w dniu dzisiejszym oraz sprawy powstania Memoriału, który miałby upamiętniać tragiczne wydarzenia, które rozegrały się w Babim Jarze. Ukraińscy studenci podkreślali, iż pod wieloma względami nie jest to łatwa sprawa, zwłaszcza ze względu na niemalże całkowity brak pamięci o tym miejscu w czasach sowieckich, przez co nadal należy robić wiele, by zaistniało ono w masowej świadomości Ukraińców. Jedna z uczestniczek Jugendbegegnung Kristina Tkachowa podkreślała, że nie jest to łatwe nie tylko ze względów politycznych, ale także ze względu na kondycję finansową społeczeństwa ukraińskiego: „Ludzie w pierwszej kolejności myślą o tym, by mieli co włożyć do garnka, by mieli w co ubrać siebie i swoje dzieci. Jeżeli tego nie ma, to nie myśli się o innych rzeczach" – w ten sposób starała się przekonać niemiecką młodzież do popatrzenia na całość w nieco inny sposób studentka Akademii Kijowsko-Mohylańskiej:
„Nie wiem na ile udało się uczestnikom z innych państw zrozumieć czynniki, które wypłynęły na pamięć o ofiarach nazizmu w Ukrainie. Nie chodzi tylko o polityczne i ekonomiczne uwarunkowania, ale także o »konkurencję pamięci«, czyli odsunięcie na drugi plan tematu Holokaustu po II wojnie światowej, co było spowodowane chęcią stworzenia »narodowej« pamięci i wydzielenie ze wszystkich wydarzeń wojennych tylko tych, które dobrze się wpisują w etos radzieckiej pamięci" – mówiła później jej koleżanka Kseniia Utievska.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
28 stycznia 2013 r.
W godzinach przedpołudniowych, w niemieckim kościele ewangelicko-luterańskim św. Katarzyny miał miejsce wykład, który wygłosił kijowski historyk Dmitry Malakov, jednocześnie wzbogacając go licznymi fotografiami Kijowa z czasów niemieckiej okupacji. Następnie uczestnicy programu zostali zaznajomieni z działalnością kijowskiego oddziału niemieckiej organizacji Akcja Znaku Pokuty - Służby dla Pokoju oraz spotkali się z Iosifem Patetskym, który w czasie wojny był świadkiem masowych rozstrzeliwań Żydów.
Młodzież, niezwykle poruszona historią 86-latka, udała się następnie do Uniwersytetu Kijowskiego im. Tarasa Szewczenki, gdzie miały miejsce kolejne spotkania ze świadkami historii. Dla większości z nich możliwość rozmowy z młodzieżą, która przybyła na spotkanie, była ogromnym przeżyciem. Same rozmowy tym razem odbywały się w niewielkich grupach i miały charakter bardziej kameralny, co wpływało na możliwość nawiązania dialogu między gośćmi, a uczestnikami i odpowiedzi na nurtujące młodzież pytania.
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
Wieczorem odbyło się spotkanie uczestników Jugendbegegnung w znajdującej się nieopodal Ambasadzie Niemiec, gdzie młodzież została zapoznana z tematyką dotyczącą stosunków ukraińsko-niemieckich i sytuacji politycznej w Ukrainie.
29 stycznia 2013 r.
Przedostatni dzień programu praktycznie w całości upłynął na podróży do Berlina, jednak mimo to, na kijowskim lotnisku grupy robocze (na które była podzielona i w których pracowała podczas całego wyjazdu młodzież) miały możliwość podzielenia się swoimi wrażeniami z pobytu w Kijowie, a także omówienia programu ostatniego dnia i uroczystości w sali plenarnej Bundestagu oraz dyskusji z przewodniczącym Norbertem Lammertem i księdzem Patrickem Desbois z organizacji Yahad-in-Unum.
30 stycznia 2013 r.
W 80. rocznicę objęcia przez Adolfa Hitlera stanowiska kanclerza Republiki Weimarskiej, niemiecki Bundestag oddał hołd ofiarom Holokaustu. W uroczystości udział wzięli m.in. ocalona z Holokaustu żydowska dziennikarka i pisarka Inge Deutschkron, kanclerz Niemiec Angela Merkel z ministrami wchodzącymi w skład jej rządu, przewodniczący Bundestagu Norbert Lammert, prezydent Niemiec Joachim Gauck, posłowie Bundestagu, młodzież biorąca udział w Jugendbegegnung oraz zaproszeni goście. Uroczystość uświetnił chór żydowski Synagogal Ensamble Berlin. W swoim przemówieniu przewodniczący Bundestagu prof. Norbert Lammert podkreślał, że upamiętniamy ofiary w dniu, w którym Adolf Hitler przejął władzę oraz w równie symbolicznym miejscu – Bundestagu - który był niemym świadkiem likwidacji pierwszej demokracji na ziemiach niemieckich. 12 lat później, 27 stycznia 1945 roku, wyzwolony został obóz w Auschwitz. Obie daty - jak podkreślał przewodniczący Bundestagu - dzieli tylko 12 lat, jednak było to 12 lat niespotykanego dotychczas okrucieństwa. Prof. Lammert w swoim przemówieniu nawiązał także do idei corocznych spotkań młodzieży. Przewodniczący Bundestagu podkreślił, że młodzież w tym roku zajmowała się tematem, który przez wiele lat był niedostatecznie badanym rozdziałem II wojny światowej. Kolejne słowa skierowała do obecnych cudem uratowana od śmierci berlińska Żydówka Inge Deutschkron. Po II wojnie światowej postawiła ona sobie za zadanie nieustająco mówić o tym co się wydarzyło w hitlerowskich Niemczech, by ocalić od zapomnienia te wydarzenia oraz zarówno ofiary, jak i osoby, które wykazały się niezwykła odwagą cywilną pomagając prześladowanym. Przygotowane przemówienie pod tytułem „Rozdarte życie" miało charakter prozatorski i w sposób bardzo wnikliwy i obrazowy ukazywało życie i rzeczywistość owych czasów.
Ostatnim punktem programu była dyskusja młodzieży z przewodniczącym Bundestagu Norbertem Lammertem oraz księdzem Patrickiem Desbois z paryskiej organizacji Yahad-in-Unum, która zajmuje się dokumentowaniem śladów nazistowskiej realizacji planów Zagłady Żydów na ziemiach dzisiejszej Białorusi, Rosji i Ukrainy.
**
Uczestnicy programu mieli nie tylko okazję ku temu, by lepiej poznać historię i problemy współczesnej polityki pamięci w Ukrainie, ale mogli również osobiście porozmawiać ze specjalistami w tej dziedzinie oraz – co według mnie najważniejsze – naocznymi świadkami tragicznej historii II wojny światowej. Spotkanie to było okazją dla uczestników z krajów Unii Europejskiej do lepszego poznania problemów Ukrainy i innych państw byłego ZSRR oraz ich mieszkańców. Spotkanie ujawniło także jak różne są sposoby postrzegania danego kraju i jego historii w zależności od tego w jakiej kulturze się wzrastało.
Pokazało nam, młodym ludziom, jak bardzo różni się w poszczególnych krajach nauczanie historii i pamięć o niej. Spotkanie przekonało nas jak wiele jest jeszcze do zrobienia, by godnie upamiętnić ofiary zarówno nazistowskich, jak i sowieckich zbrodni.
**
Autor reportażu:
Tomasz Kobylański
Centrum Badań Holokaustu UJ w Krakowie
uczestnik Jugendbegegnung 2013 z ramienia Żydowskiego Instytutu Historycznego
w Warszawie
Zdjęcia:
© Deutscher Bundestag I Fotograf_Antonio Morales Okyaz
© Deutscher Bundestag I Lichtblick | Fotograf_Achim Melde